شاید آنکس که دوربین را اختراع کرد، نمیدانست که روزگاری تبدیل به وسیله ای برای چشم چرانی و پاییدن زندگی دیگران خواهد شد. گفته اند که سینما، چشم چران است. اما آیا سیاست، چشم چران نیست؟ کسی که در پی اطلاعاتی درباب چیزی یا کسی است، هر آن احتمال دارد به فضولی و کنجکاوی بیخود متهم شود. شاید دانشمندان، فضول ترین هم باشد اما فضولی قابل قبول. غرض اینکه: فیلم پنچره عقبی _ رو به حیاط _ اثر آلفرد هیچکاک را، بهانه ای می کنیم تا تاملی روی چشم چرانی و ماهیت و قدرت اطلاعات در دنیای مدرن داشته باشیم. امید که این تامل، موجب تفکر خواننده شود.
نگاهی به داستان فیلم پنجره عقبی هیچکاک
داستان چیست؟ عکاس خبرنگاری بنام جیمز استوارت در حین کار، تصادف می کند و پایش شکسته. ازین رو، مجبور به خانه نشینی بروی صندلی چرخ داری می شود. بیکاری و بیماری، برای او قابل تحمل نیست. اوقاتش را، به پاییدن و نگاه کردن همسایه ها از پنجره ی خانه و به کمک وسیله ی کارش، می گذارند. در میان تنها نیست و یار خوش تیپی بنام لیزا _گریس کلی_ دارد که حسابی هوای او را دارد. لیزا در انجام ماموریت جف یعنی شخم زدن زندگی همسایه به یاری دوربین، کم نمی گذارد و ظاهرا، کارآگاهی تواناست. اندک مخالفتی می کند و مقداری اخلاقی می شود ولی دلش نمی آید مانع کار جف شود. بالاخره یار اوست و درباب عشق هم گفته اند که: فراسوی نیک و بد است.
جف خوشحال است و هر روز اطلاعاتی تازه و هیجان انگیز را، از آپارتمان های رو به رو می گیرد و درباب آنها و روی چرخ،به آنالیز می پردازد بدون آنکه بخواهد در مورد تجاوز به حریم خصوصی دیگران،ناراحت باشد. از خانه های دیگران چیزهای مختلفی می بیند: فروشنده و مجسمه ساز،رقاص و آهنگ ساز، و زن و شوهری که به هم دیگر عشق هدیه می دهند. شغل او استحاله پیدا کرده: به خبرنگاری از همسایه ها برای سرگرمی خودش و لیزا. جاسوسی زندگی دیگران به عنوان وسیله ی سرگرمی و برای گذران دوران نقاهت.
می دانیم حق این کار را ندارد ولی بیکار است و دلش می خواهد و میل هم دارد که حتما روی چرخ کاری کند. احتمالا بعد از آنکه پایش خوب شود به این کار باز ادامه دهد چون خالی از هیجان و لذت _محسوس یا معقول_ است و راهی برای مقایسه ی کیفیت زندگی خود با دیگران. اتفاقی که برای جف و لیزا در حین دید زدن از خانه های دیگران اهمیت پیدا می کند، داستان یک قتل است که در مورد قطعی بودن آن، شک دارند. مواردی که در بالا مختصر اشاره کردیم، مصالح داستان فیلم پنجره ی عقبی هیچکاک را، تشکیل می دهند.
نقد درون مایه فیلم پنجره عقبی اثر آلفرد هیچکاک
بعد از دانستن داستان فیلم پنجره عقبی، شاید فورا خواننده در ذهن خود این فرضیه را بپروراند که جف، انحرافی جنسی و اختلالی روانی دارد و لیزا و پایه شکسته و دوربین، زمینه ساز بروز این انحراف به شکل عینی و واقعی اند. به اضافه ی این فرضیه که: کارگردان به چشم چرانی و جاسوسی زندگی دیگران در فیلم نامه از قبل آگاه بوده و تمایلات او را باید در ارزیابی نهایی خود داخل کنیم یعنی فقط به این نگاه نکنیم که چه می گوید، به این هم توجه کنیم چه کسی دارد حرف می زند. شرایط و موقعیتی که سبب ساز عمل جف است نمی تواند تماما روانی و متکی به خود او باشد. آیا کاستی در رابطه ی بین لیزا و جف وجود دارد؟ آیا سرکوبی در جامعه ی جف، تحت عنوان عرف و آداب و ارزش و قانون و مذهب وجود دارد که به محض اینکه مجالی برای ظهور می یابد، خود را نمایان می کند؟هرچه سرکوبی بیشتر، چشم چرانی هم بیشتر؟
شخصیت بقیه ی عکاس خبرنگارها چگونه است؟آیا جف نماینده ی کلیتی اجتماعی است که با وجود آزادی های فردی و یاری در کنار، احساس ناخرسندی می کند؟سینما، متنی است که توسط جامعه نوشته می شود و کارگردان، بخشی از جامعه ی خود. ظاهرا مردمان جامعه ی نیویورک بعد از جنگ جهانی دوم، دلتنگ زندگی معمولی دیگران شده اند و جف و لیزا هم بخشی از جامعه خود.
در باب ماهیت چشم چرانی در فیلم پنجره عقبی
در ابتدای نوشتار گفتیم این سینما نیست که چشم چران است، سیاست هم دست کمی از سینما ندارد: چند سال پیش، در مراسمی در ایتالیا، خیره شدن اوباما و سارکوزی، روسای جمهور آمریکا و فرانسه به اندام دختری جوان، جنجالی به پا کرد که از چشم دوربین عکاسان خبری، پنهان نماند و در اینترنت، هوا کردند. دختری که لباس جذاب پوشیده در جذب نگاه خیره ی یک مرد، چقدر مقصر است و آیا مردان_در اینجا منظور جف و روسای جمهور مذکور و عکاسانی گمنامی که آنجا خبر تهیه کردند_ «فقدانی ساختاری در بدن» دارد که با نصیحت و امر به معروف، قابل پر شدن نیست؟ راستی: «ایدئولوژی بازاری» که هر روز به نام «مد»، کالای فریبنده تولید می کند که جامعه هم نیاز ندارد ولی با ساختش، میل ما به خرید آنرا بیدار می کند، در این «پنجره ی تحلیلی» نویسنده جای می تواند داشته باشد؟ به مجله ای که در دست لیزا است، دقت کنیم.
هر قانونی، برای مهار میل فردی، گروهی و یا سازمانی بوده. قانون نمی تواند میل را برای همیشه به بند بکشد و میل هم در پی ارضای خود، خیالات و فانتری های دارد که قانون نمی شناسد.به اضافه، تخیل ما، همانند ذهن جف و دوربین او، دایما در حرکت و جستجو است اما قانون و اخلاق، حریم عمل تعیین می کنند. سرد و جامد به نظر می رسند.
شاید بتوان تاریخ بشر، از ابتدا تا الان را، سریال ناتمام میل ها و قانون هایی در نظر گرفت که در پی به حساب آمدن اند. مشهور است: کسی که به نی زن، اسکناس می دهد، تعیین می کند چه آهنگی نواخته شود. بر همین وزن، کسی که قانون تعیین می کند همزمان امیالی که نباید ارضا شوند را هم مشخص می کند. مردمان خاورمیانه امیال زیادی دارند که حاکمان قانون به آن بی تفاوت اند: پایان این سریال چگونه خواهد بود؟هر آنچه بوده مملو از خشونت بوده و هر آنچه هم بشود، بدون خشونت جلو نرود؛ چرا قتل در خانواده ای که جف و لیزا رصد می کنند،رخ می دهد؟ شاید قاتل و مقتول، قانون و میلی داشتند،که قبلا به حساب نیامده بود.
کدام اطلاعات و برای که؟ نقش اطلاعات در فیلم پنجره پشتی
در فیلم پنجره عقبی، دیالوگی هست:«اطلاعات، هیچ چیز به اندازه اطلاعات بشر رو تو دردسر ننداخته».
آیا اطلاعاتی که جف از خانه های همسایه به دست می آورد او را به دردسر انداخته یا مایه ی لذت و خوشی و ارضای کنجکاوی او و لیزا شده و دوران نقاهت اش را هم پر از خاطره؟
هر اطلاعاتی، دردسر نمی آورد. بستگی دارد آن اطلاعات در دست چه کسی و برای چه کاری باشد. در نگاه روسای جمهور آمریکا و فرانسه به اندام و لباس بدن نمای دختر، اطلاعاتی هست که به کار تحلیل گران می آید. هم چنین، آدمی لذتی در راه کسب اطلاعات می برد که می تواند آنرا در شمار لذت معقول-نه محسوس- دسته بندی کرد. جف از همسایه ها، خبر و اطلاعات می گیرد اما در عمل، با آن چه می کند؟شاید ذهنا دارد مقایسه می کند که معشوقه ی او زیباست یا معشوقه های دیگران؟ امکانات خانه ی او چقدر و دیگران در چه حد؟ و الی آخر. فیلسوفی گفته:آدمی، جانوری ارزیابی گر است.
دانش به این معنی که مجموعه ای از اطلاعات معتبر و مرتبط و برای توضیح و تبیین پدیده ها و روابط آنها، در کنار لذت و بر خلاف نظر ذکر شده در پنجره ی عقبی، خیر و خوبی داشته. آنچه بشر را به دردسر می اندازد: اطلاعات فیک و نبود قدرت نقد برای تحلیل اطلاعاتی موثق است. فهم غلط از اطلاعات- جمع آوری آن با یا بی دوربین- سبب حرکت غلط و دردسر می شود.
جمع بندی و سخن پایانی
دیگر بگذریم ازینکه امروزه، بی خبری، معنی خوبی ندارد و کسی که در مورد امری کلیشه ای حتی، اطلاعاتی می دهد مورد احترام قرار می گیرد.
با همه ی این حرف ها،چشم چرانی با یا بی دوربین، نوعی کسب اطلاعات است که می تواند فرد را به دردسر بیاندازد. امروزه اکثر مغازه ها پر از دوربین است که از مشتریانی احتمالا زیبا دارند که می توانند میل صاحب مغازه را تحریک کنند تا به راحتی از دوربینی که برای امنیت مغازه ی خود نصب کرده، استفاده ی دیگری کند. ازین رو، به نظر می رسد دوربین ها می توانند امنیتی برای چشم چران ها بخرند که در دنیای قدیم مطلقا نبود!
فقیر با دو چشم خود و در کناری، مشغول پاییدن اندام دیگران و غنی روی صندلی و با دوربینی در حال بررسی لحاف و مدل عشق بازی زوجی از پنجره ای. می بینیم که داشتن یا نداشتن، در چشم چرانی و جویای اطلاعات بودن، تعیین کننده است، نیست؟
درود بر فرمان رستمی که فیلم ها با تحلیل ایشان بسیار جذاب تر می شوند
ممنون از شما دوست عزیز بابت نظر مثبت تون. شرکت فیلمسازی کاتشو با حضور افرادی مانند آقای فرمان رستمی میتونه همیشه نقدهای دسته اول برای شما عزیزان بنویسه.